10 năm thảm kịch tai nạn máy bay của Tổng thống Ba Lan

10 năm trước đây, ngày 10/4/2010, chiếc "Phi cơ số 1" của Ba Lan đã bất ngờ bị rơi, làm thiệt mạng toàn bộ 96 người có mặt trên máy bay - trong đó có cả vợ chồng Tổng thống Lech Kaczynski cùng một loạt các chính trị gia và quan chức quân sự cao cấp. Có thể nói, thảm kịch hàng không này đã tạo ra một bước ngoặt không hề nhỏ trong lịch sử của Ba Lan.

Có điều dù 10 năm đã trôi qua, nhưng Warsaw vẫn chưa thể chính thức công bố rõ nguyên nhân của thảm kịch trên.

Nguyên nhân chuyến viếng thăm không chính thức của các chính trị gia hàng đầu Ba Lan tới Nga chính là vào dịp kỷ niệm 70 năm thảm kịch Katyn (phía tây thành phố Smolensk), nơi có hơn chục ngàn tù binh người Ba Lan bị bắn chết trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Cũng trong năm 2010, ông Vladimir Putin (khi đó đang là Thủ tướng) đã chính thức mời Thủ tướng Ba Lan Donald Tusk tới dự lễ tưởng niệm sự kiện này vào ngày 7/4.

Theo thông lệ, để bảo đảm khả năng điều hành đất nước liên tục, tổng thống và thủ tướng một quốc gia không bao giờ có mặt cùng một chỗ vào cùng thời điểm. Chính vì vậy, Tổng thống Lech Kaczynski đã lên kế hoạch tới Katyn vào một thời điểm khác.

Vị trí rơi của chiếc "Phi cơ số 1" TU-154M tại Smolensk.

Cùng đi với tổng thống tới dự lễ kỷ niệm còn có hơn 400 quan chức và nhà hoạt động xã hội khác, nhưng phần lớn đi trên chuyến tàu hỏa đặc biệt Warsaw-Smolensk.

Chỉ có những người thân cận nhất của tổng thống mới được mời lên chiếc "Phi cơ số 1" TU-154M - đáng chú ý trong số này có một loạt các tư lệnh các quân binh chủng hàng đầu của quân đội Ba Lan, lãnh đạo ủy ban an ninh quốc gia, hai thứ trưởng cùng nhiều nghị sĩ. Đáng ra trên chuyến bay định mệnh trên còn có cả người anh song sinh Yaroslav của tổng thống, khi đó là thủ lĩnh của đảng "Pháp luật và công lý", nhưng do mẹ già bị bệnh nên đã quyết định ở nhà.

Bão tố tại Smolenks

Vào năm 2010, tại Smolenks có hai sân bay hoạt động - Bắc Smolensk và Nam Smolensk. Sân bay đầu tiên trong một thời gian dài đơn thuần chỉ dùng cho quân sự, nhưng đến cuối những năm 1990 bắt đầu đón nhận các chuyến bay dân sự theo sự cho phép của Cơ quan vận tải hàng không liên bang Nga (Rosaviatsiya).

Còn Nam Smolensk là sân bay cũ của tỉnh, không thể tiếp nhận những máy bay hạng nặng. Vào đầu những năm 2000, sân bay này không còn được sử dụng đón nhận khách, mà chỉ được ngành hàng không dùng cho các hoạt động nội bộ.

Chính tại sân bay Bắc Smolensk vào ngày 7/4/2010 đã đón 3 phi cơ quan trọng của chính phủ Ba Lan: chiếc "Phi cơ số 1" (TU-154M số hiệu 101) và hai chiếc YAK-40 với các hành khách trong đoàn đại biểu của Thủ tướng Donald Tusk. Khoảng nửa tháng trước đó, đã có một đoàn khảo sát của Ba Lan đi trên một chiếc TU-154M tương tự đã đặt chân tới đây và kết luận sân bay hoàn toàn có thể tiếp nhận những máy bay loại này.

Vào sớm ngày thứ bảy 10/4/2010, cơ quan khí tượng quân sự đã dự báo tình trạng thời tiết không thuận lợi tại khu vực sân bay - dự kiến nhiều sương mù và mây thấp trước 11 giờ. Thông tin trên tất nhiên đã được chuyển cho giới chỉ huy Trung đoàn vận tải hàng không đặc biệt số 36 của không quân Ba Lan, chuyên đảm trách các chuyến bay của nguyên thủ quốc gia nước này.

Đến 10 giờ 05 phút, phía khí tượng thông báo có dấu hiệu bão tố, khiến Bắc Smolensk không thể đón nhận các chuyến bay. Tuy nhiên, theo các điều luật quốc tế, chỉ có phi hành đoàn các chuyến bay đặc biệt mới có quyền quyết định hạ cánh hay không, còn cơ quan sở tại mặt đất chỉ thông báo và khuyến cáo.

Trước đó vào lúc 9 giờ 15 phút, một chiếc YAK-40 của Ba Lan chở theo nhiều phóng viên và nhân viên kỹ thuật tiền trạm đã hạ cánh an toàn xuống Bắc Smolensk. Còn chiếc "Phi cơ số 1" phải tới 9 giờ 27 phút mới chính thức cất cánh rời khỏi Ba Lan.

Trong suốt chuyến bay, phi hành đoàn đã vài lần nhận được cảnh báo về tình trạng thời tiết đang dần xấu đi. Đến 10 giờ 14 phút, điều phối viên của vùng không lưu "Minsk" chính thức thông báo, Bắc Smolensk phải đóng cửa do điều kiện thời tiết (tầm nhìn dưới ngưỡng qui định 400 mét). Tuy nhiên, phi công trưởng vẫn quyết định tiếp tục hành trình theo kế hoạch ban đầu.

Cũng vào thời điểm đó, một chiếc IL-76 của Nga sau hai nỗ lực hạ cánh bất thành xuống Bắc Smolensk đã quyết định phải chuyển hướng tới sân bay dự phòng. Sự kiện này cũng được phi hành đoàn trên chiếc YAK-40 của Ba Lan tận mắt chứng kiến.

Vào lúc 10 giờ 24 phút, chiếc TU-154M liên lạc với bộ phận không lưu tại sân bay Bắc Smolensk, tiếp tục nhận được thông báo thời tiết tiếp tục tồi tệ thêm, khi mây mù đã hạ xuống tới mức thấp chỉ 50 mét.

Vài phút sau, đến lượt phi công chiếc YAK-40 bắt liên lạc với "Phi cơ số 1", thông báo về tầm nhìn đã xuống thấp tới mức 200 mét, cũng như về chuyện hạ cánh bất thành của chiếc IL-76 trước đó. Tuy nhiên, chiếc TU-154M vẫn quyết định tiếp cận sân bay và hạ càng chuẩn bị tiếp đất.

Lúc 10 giờ 39 phút, các nhân viên trên tháp không lưu quan sát thấy chiếc máy bay đã xuyên qua những đám mây dày để chuẩn bị hạ cánh. Phi công ngay lúc đó đã thông báo quyết định lượn thêm vòng thứ hai để có vị trí chính xác với đường băng. Tuy nhiên tất cả đã quá muộn - máy bay vướng cánh trái vào ngọn cây đầu tiên, rồi cây thứ 2 trước khi lộn ngửa và rơi xuống đất.

Những yếu tố liên quan

Nơi chiếc máy bay rơi đã không xảy ra cháy lớn, một số đám lửa không quá lớn ở phần thân và cánh máy bay được dập tắt hết chỉ trong vòng 18 phút. Sau khi tổ chức phong tỏa hiện trường, thông tin về vụ tai nạn lập tức được báo ngay về Moscow vào lúc 10 giờ 50 và từ đây tới Warsaw.

Những điều tra ban đầu cho thấy, chiếc máy bay không hề có dấu vết cháy nổ từ trên không vì các mảnh vỡ đều nằm rất gọn trong một khu vực hẹp. Thứ hai là tất cả những hư hại của chiếc máy bay đều được xác định do vướng phải cây hay xảy ra khi rơi xuống đất.

Vợ chồng Tổng thống Ba Lan Lech Kaczynski đều thiệt mạng trong thảm kịch tại Smolensk.

Các điều tra viên đã bắt tay vào nghiên cứu về vụ tai nạn trong suốt vài ngày liền, ngay từ hôm xảy ra vụ tai nạn. Tất cả mọi cây cối trên lộ trình rơi của máy bay đều được xem xét tỉ mỉ, tương tự đó là vị trí của các thi thể. Mọi thông tin kỹ thuật của chuyến bay thu thập được đều được gửi về Moscow để giải mã. Trong quá trình này đã phát hiện một chi tiết đáng chú ý đầu tiên: trong phần buồng lái ngoài các phi công còn phát hiện một thi thể nữa được đánh số 37.

Theo kết luận của các chuyên gia pháp y, người đàn ông này vào thời điểm tai nạn đang đứng bên cạnh các phi công chứ không có mặt trên ghế ngồi của mình ở khoang hành khách. Xét nghiệm máu cho thấy lượng cồn trong máu của ông ta khá cao, ở mức độ đủ chếnh choáng vì say rượu. Thi thể trên được xác định là của viên tướng không quân ba sao Andrzej Blasik.

Tình huống dẫn tới thảm họa được các chuyên gia làm rõ rất nhanh; sau khi phỏng vấn tất cả các nhân chứng, điều phối viên không lưu và giải mã các dữ liệu lấy từ máy bay. Phi hành đoàn trong điều kiện thời tiết rất bất lợi đã chậm trễ tiếp cận quỹ đạo hạ cánh và hạ độ cao trong điều kiện tốc độ quá cao.

Với những yếu tố trên, ngay cả khi không bị vướng vào cây, việc một máy bay nặng như vậy lao xuống mặt đất là điều không tránh khỏi. Báo cáo cụ thể sau đó của Ủy ban hàng không liên bang (MAK) đã vạch ra một loạt sai sót của tổ bay - từ lái chính, lái phụ cho tới hoa tiêu - đã không quyết định kịp thời ngừng hạ độ cao để lượn thêm một vòng thứ hai trước khi hạ cánh.

Vì sao?

Câu hỏi chính được đặt ra là vì sao tổ bay của chiếc "Phi cơ số 1" lại xử lý một cách thiếu chuyên nghiệp như vậy? Câu trả lời đã được tìm ra, sau khi giải mã tất cả những lời hội thoại bên trong buồng lái. Vấn đề là cửa vào buồng lái được mở trong suốt thời gian chuyến bay, và có ít nhất 2 nhân vật thường xuyên ra vào nơi này.

Các chuyên gia Nga cũng xác định ngay được hai nhân vật trên. Ngoài viên tướng 3 sao Andrzej Blasik còn có giám đốc Cơ quan nghi lễ của Bộ Ngoại giao Ba Lan Mariusz Kazana. Cả hai đều nhất quyết yêu cầu các phi công phải cho hạ cánh xuống Smolensk với lý do không thể để "hành khách số 1" phải thay đổi kế hoạch đã định trước.

Từ kết luận của MAK đã khẳng định, không có bất cứ vấn đề trục trặc nào liên quan đến kỹ thuật trên máy bay cũng như tại mặt đất, các hành động của điều hành không lưu cũng như liên lạc.

Nguyên nhân của thảm họa chính là do những thao tác không đúng của phi hành đoàn khi phải chịu áp lực nghiêm trọng về tâm lý. Dữ liệu ghi âm trong chuyến bay thường xuyên ghi nhận trong khoang lái có giọng nói của Tướng Blasik và giám đốc Kazana, trong đó yêu cầu phải hạ cánh xuống Smolensk theo mong muốn của "hành khách số 1".

Tháng 11/2010, tuần báo Wprost của Ba Lan cho công bố một bài báo kể về mâu thuẫn giữa Tướng Blasik với cơ trưởng Protasiuk của chuyến bay.

Theo dữ liệu camera quan sát từ sân bay Okecie (Warsaw), dường như cả hai đã có những tranh cãi khá quyết liệt tại đây. Nguyên nhân theo nhưng khẳng định của một nhân chứng, chính là do viên phi công đã yêu cầu những dữ liệu chính thức về thời tiết tại Smolensk, cũng như đề xuất được phép chuyển hướng tới sân bay dự phòng. Câu trả lời của Tướng Blasik là "không được phép nhát gan như vậy".

Những yếu tố chính trị

Tháng 10/2010, một ủy ban quốc gia của Nga đã chính thức gửi một kết quả điều tra đầu tiên cho phía Ba Lan. Tuy nhiên, Warsaw đã không đồng ý với kết luận trên khi cho rằng, phía Nga đã không điều tra kỹ trách nhiệm của các điều phối viên hàng không. 

Trong một cuộc họp báo diễn ra tại Ba Lan vào ngày 18/1/2011, các chuyên gia và quan chức nước này đều cho rằng, các phi công đã phạm phải sai lầm dưới áp lực của các điều phối viên hàng không Nga. Tuy nhiên, chỉ một thời gian sau, chính một thành viên đại diện cho Ba Lan tại MAK là Edmund Klih cũng phải thừa nhận, sai lầm chủ yếu trong thảm kịch trên thuộc về các phi công. 

Ông này cũng cho biết, không có bằng chứng nào cho thấy đội bay đã phải chịu áp lực từ tổng thống Lech Kaczynski, trong khi sự có mặt của viên tướng Blasik trong buồng lái được ông đánh giá là "không thể chấp nhận được". 

Những hành động sau đó của Warsaw cho thấy, họ đã phần nào đánh giá được nguyên nhân khách quan của thảm kịch. Đầu tháng 8/2011, Trung đoàn vận tải hàng không đặc biệt số 36 bị giải thể với lý do có những sai phạm nghiêm trọng trong việc đào tạo phi công. Không lâu trước đó là một quyết định khác của Thủ tướng Donald Tusk cho nghỉ việc một loạt 13 quan chức cao cấp của không quân Ba Lan.

Một yếu tố làm phức tạp thêm tình hình nữa là việc xuất hiện giả thuyết trên máy bay có những tiếng nổ trước khi rơi xuống đất, cho dù ủy ban hỗn hợp của cả hai nước trước đó đã kết luận không có dấu vết chất nổ nào trong các mảnh vỡ của máy bay. 

Ngay như người anh Jaroslaw Kaczynski của tổng thống quá cố cũng tin rằng, đã có ba tiếng nổ ở cánh trái máy bay ngay trước khi thảm kịch diễn ra. Sau nhiều tranh cãi giữa hai bên, giả thuyết về một âm mưu khủng bố cho tới giờ vẫn được đánh giá là vật cản duy nhất để có thể đóng lại hồ sơ vụ án trên.

Đã 10 năm trôi qua kể từ khi thảm kịch xảy ra. Khối lượng hồ sơ điều tra về vụ án trên đã vượt quá 400 tập, còn những mảnh vỡ của máy bay vẫn được lưu giữ và bảo vệ tại một khu kho riêng ở sân bay Bắc Smolensk... 

Phía Nga cho rằng, vụ án hoàn toàn có thể kết thúc vì sai lầm của những cá nhân đã thiệt mạng trong thảm kịch. Tuy nhiên phía Ba Lan lại không chấp nhận trách nhiệm chính thuộc về viên tướng không quân Blasik mà theo họ, sai lầm thuộc về cả đội bay Ba Lan và bộ phận điều phối hàng không của Nga. Vụ án hình sự về thảm kịch trên vẫn chưa thể chính thức đóng lại vì những bất đồng từ cả hai phía.

Theo CAND

• Tình bạn ngày càng khăng khít giữa ông Trump và Elon Musk (23/11)