Tết Jé Khù Chà: Nét văn hóa độc đáo của người Hà Nhì
Khi bắt đầu vào mùa Hè, mưa giăng khắp lối, là lúc cộng đồng người Hà Nhì ở vùng cao biên giới Tây Bắc của Tổ quốc chuẩn bị Tết Jé Khù Chà (Tết mùa mưa). Tết được người Hà Nhì thực hiện theo nghi thức truyền thống, mang nét văn hóa độc đáo của đồng bào nơi đây.
Khi bắt đầu vào mùa Hè, mưa giăng khắp lối, là lúc cộng đồng người Hà Nhì ở vùng cao biên giới Tây Bắc của Tổ quốc chuẩn bị Tết Jé Khù Chà (Tết mùa mưa). Tết được người Hà Nhì thực hiện theo nghi thức truyền thống, mang nét văn hóa độc đáo của đồng bào nơi đây.
Sau nghi lễ, người dân Hà Nhì cùng vui nhảy múa.
Cộng đồng dân tộc Hà Nhì chủ yếu sống tập trung ở Lai Châu, Lào Cai và Điện Biên. Người Hà Nhì ở huyện Mường Nhé, tỉnh Điện Biên là chủ thể đầu tiên đặt chân sinh sống ở vùng đất cực Tây của Tổ quốc. Dân cư tập trung sinh sống ở vùng vành đai giáp biên giới Trung Quốc, Lào.
Tết Jé Khù Chà là Tết mùa mưa, rất quan trọng và lớn nhất trong năm của cộng đồng dân tộc Hà Nhì, với mong ước mưa thuận gió hòa, để cây lúa đủ nước sinh trưởng. Đây là khoảng thời gian người Hà Nhì nghỉ ngơi, lấy lại sức khỏe sau những tháng ngày lao động vất vả và thể hiện lòng biết ơn của con cháu đối với ông bà, tổ tiên, cùng các vị thần linh. Đây cũng là dịp để mọi người trở về nhà, gặp gỡ, ôn lại những kinh nghiệm sản xuất. Trước ngày chuẩn bị lễ cúng sẽ có lễ dựng cây đu. Đây là phong tục lâu đời của người Hà Nhì ở vùng cao Tây Bắc. Trong những ngày này, người phụ nữ thường chọn trang phục truyền thống mới và đẹp nhất để mặc.
Mùa mưa của người Hà Nhì thường kéo dài từ ngày 15/5 tới ngày 15/7 âm lịch hằng năm. Theo quan niệm của người Hà Nhì, thời điểm này, các vị thần sông nước hoành hành, sấm sét, xói mòn, lũ quét làm cho hồn vía của con người, vật nuôi và cây trồng hoảng loạn, thất lạc. Điều đó sẽ khiến cho con người dễ bị ốm đau, cây trồng, vật nuôi khó sinh sôi, phát triển.
Vì vậy, theo truyền thống từ xưa, mỗi năm một lần, vào thời điểm nắng nóng nhất của mùa Hè, mưa kéo dài, người Hà Nhì làm Tết mùa mưa để cầu xin các vị thần mưa, thần nước trả lại hồn vía đã bắt từ trước, để con người được khỏe mạnh hơn, vật nuôi, cây trồng có sức sống trở lại tốt tươi, cho mùa màng bội thu. Đồng bào thường tổ chức lễ vào ngày Hợi, hoặc ngày Thìn, với ước muốn mọi điều thuận lợi, may mắn sẽ đến với họ. Tết mùa mưa của người Hà Nhì được tổ chức trong phạm vi gia đình, theo nghi thức truyền thống.
Sáng 23/6 âm lịch, các thành viên trong gia đình đều phải dậy sớm dọn dẹp nhà cửa, quét sạch sân, ngõ để sẵn sàng cho buổi lễ. Các thành viên trong gia đình cùng tham gia đồ xôi, giã bánh giầy để thể hiện tình đoàn kết. Bánh được coi là thành quả lao động vất vả của gia đình trong năm. Đồng thời, là lễ vật thơm ngon mong tổ tiên về chứng giám cho lòng thành của gia chủ, phù hộ năm tới mùa màng bội thu. Bánh giầy được nặn thành 3 cái dâng cúng tổ tiên. Với người Hà Nhì, việc dâng cúng bánh giầy thể hiện tấm lòng thành kính, tri ân, hiếu thuận của các thành viên trong gia đình, của con cháu đối với đấng sinh thành, gia tiên.
Người làm chủ lễ sẽ là chủ nhà, hoặc người có vai trò quan trọng trong cộng đồng. Tiếp đó là nghi thức gọi hồn, lễ vật gồm 2 con gà sống, một bát nước chè, một quả trứng, một bát nước trắng, chai rượu và một số vật dụng gắn liền với đời sống sinh hoạt của người Hà Nhì, như vòng tay, khăn, áo, quần... Đồ lễ được bày vào trong mâm, riêng con gà sống để cạnh mâm đặt lễ. Thường là bà, mẹ chủ nhà mang đồ lễ ra ngoài cổng, hoặc có thể lựa chọn nơi bờ suối hay cạnh đường vào nhà để thực hiện nghi lễ gọi hồn. Sau lễ cúng bên ngoài, chủ lễ mang tất cả lễ vật vào nhà khấn. Sau nghi thức gọi hồn, các gia đình cúng tổ tiên hai bên nội, ngoại. Chủ nhà cắt tiết 2 con gà, sắp bày một mâm cúng gồm 2 bát cháo, 2 bát thịt nạc gà xé, gan gà luộc, 2 chén rượu đặt trước bàn thờ tổ tiên.
Đối với dân tộc Hà Nhì, việc cúng lễ tổ tiên không bắt buộc phải là vợ hay chồng. Nếu người đàn ông bận, không kịp về nhà vào ngày Tết, người phụ nữ sẽ thực hiện việc thờ cúng. Vì vậy, phụ nữ Hà Nhì đi làm dâu giữ vai trò quan trọng trong gia đình nhà chồng và được quý mến, yêu thương như người con gái trong gia đình. Lúc này, tất cả thành viên đều phải có mặt để chủ nhà thực hiện lễ cúng tổ tiên. Cúng xong, con cháu phải đến lạy tạ trước bàn thờ tổ tiên. Nghi lễ cúng thần cho con người, vật nuôi kết thúc, đồng bào quan niệm vía đã về đầy đủ và được tổ tiên phù hộ. Lễ vật được hạ xuống, các thành viên trong gia đình cùng uống bát nước trắng và nhận lại trang sức, vật dụng, cùng quây quần ăn uống và chúc nhau những lời tốt đẹp.
Nét văn hóa độc đáo trong Tết mùa mưa và cũng như các nghi lễ khác của người Hà Nhì là không thắp hương. Đặc biệt là để cho một năm mới được vui vẻ trọn vẹn, thì người Hà Nhì kiêng không cãi nhau, không nói tục, trộm cắp. Người Hà Nhì quan niệm, nếu gia đình nào đón được đông anh em, bạn bè thì năm đó sẽ gặp nhiều may mắn. Tết mùa mưa được người Hà Nhì tổ chức trong 4 ngày, cũng là 4 ngày kiêng kỵ. Mọi người trong gia đình không đi làm mà chỉ vui chơi, ăn uống, múa hát vui vẻ.
Hiện nay, đời sống của người dân được đổi thay theo hướng tích cực, Tết Jé Khù Chà mang tính lễ hội nhiều hơn. Tuy nhiên, vẫn mang nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo, tạo nên sắc màu riêng của đồng bào Hà Nhì.
Theo baolaocai.vn
