Năm Sửu nói chuyện con trâu: Con trâu trong đời sống và văn hóa người Việt

Trong hệ lịch can chi, con trâu (Sửu) đứng hàng thứ 2 trong 12 con giáp, chỉ sau con chuột (Tý). Trâu tượng trưng cho sự siêng năng, lòng kiên nhẫn, vững vàng và sự bền bỉ. Gắn bó với nền văn minh lúa nước, con trâu trở thành vật nuôi gần gũi, thủy chung son sắt với người nông dân. Do vậy, hình ảnh con trâu đã đi vào văn thơ, hội họa và âm nhạc từ dân gian đến đương đại.

 Hình tượng con trâu hiền lành, bình an trong tranh Đông Hồ

 Vốn là con vật có vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống sản xuất và văn hóa của cư dân nông nghiệp, con trâu đã gắn bó với làng xóm của người nông dân từ miền xuôi đến miền ngược, từ đồng bằng đến miền núi bao đời nay. Công việc đồng áng của người nông dân vốn nặng nhọc, với bao công đoạn làm đất, gieo cấy, thu hoạch… con trâu đã trở thành người bạn đồng hành san sẻ cùng con người trong mọi việc từ cày bừa, kéo lúa và chuyên chở phân bón ruộng. Tất cả những gì mà con người không kham nổi đều có sức trâu. Nuôi trâu không tốn kém và nhiều công sức. Trâu không kén ăn mà sức chịu đựng lại dẻo dai. Thức ăn cho trâu chỉ là những phế phẩm từ nông nghiệp như rơm rạ, dây khoai lang, thân bắp, ngọn mía và cỏ dại… Vì vậy, con trâu trở thành khối tài sản lớn của người nông dân.

Không chỉ có giá trị khi sống mà ngay cả lúc chết đi, trâu cũng có giá trị. Hội làng nếu thiếu đi cái trống da trâu sẽ ra sao? Cái thời “những cô hàng xén răng đen, cười như mùa thu tỏa nắng” sẽ như thế nào nếu thiếu đi cái lược sừng trâu đen bóng. Đàn bà con gái thời nay không còn dùng lược sừng trâu, nhưng nó lại là vật lưu niệm ý nghĩa cho những người Việt xa xứ về thăm quê hay những người bạn đến từ những vùng đất khác. Sừng trâu còn được làm nên một nhạc cụ đặc biệt của người Tây nguyên là chiếc tù và với âm thanh vang vọng khắp núi rừng, lay động lòng người.

Ngay từ khi lọt lòng mẹ, trẻ con đã được nghe ông bà, cha mẹ hay người chị đảm đang hát ru tha thiết bên cánh võng đung đưa với hình ảnh của con trâu gắn với đồng ruộng và làng xóm quê hương... Cùng với cây đa, bến nước, sân đình, hình ảnh con trâu trở thành biểu tượng của quê hương êm đềm, thân thuộc nhưng gian nan vất vả mà bền bỉ, kiên cường. Chưa có con vật nào thân thiết, gắn bó, tha thiết, nồng thắm đến vậy đối với người nông dân.

Đối với đồng bào các dân tộc Tây nguyên, trâu là con vật được trân trọng và mang ý nghĩa hết sức linh thiêng, là vật định giá cho việc mua bán, trao đổi vật quý như cồng, chiêng… Theo truyền thuyết, thần thoại của nhiều dân tộc vùng Tây nguyên, con trâu biểu hiện cho hình thức tín ngưỡng sơ khai nhất - tín ngưỡng vật tổ. Phần lớn các dân tộc thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơme đều có tục đâm trâu hay còn gọi là “ăn trâu”, “chém trâu” để hiến tế thần linh trong các lễ hội lớn của gia đình hoặc cộng đồng. Đồng bào tổ chức “ăn trâu” để tạ ơn thần linh, khẳng định uy tín, danh vọng của gia đình chủ lễ và của buôn làng. Những năm được mùa, lúa chất đầy kho, đồng bào tổ chức lễ đâm trâu để cúng mừng, ít nhất ba năm một lần.

Đặc biệt, người Thái ở Tây Bắc còn có lễ tạ ơn trâu nhân dịp Tết Xíp xí (ngày 14-7 âm lịch). Ngày Tết Xíp xí của người Thái bắt nguồn từ xa xưa và được duy trì gần như nguyên vẹn cho đến ngày nay. Lễ cúng ngày này được thực hiện bằng một nghi thức hết sức trang trọng, lễ vật cúng tạ gồm một chai rượu, một đĩa trầu cau và những gói cỏ non có gà luộc và xôi bên trong. Trước tiên, thầy cúng khăn áo chỉnh tề thắp hương, đọc bài cúng với 42 câu ca ngợi công lao to lớn của con trâu qua một năm và gửi gắm những mong ước của con người. Tiếp theo, chủ nhà sẽ tận tay đút từng gói cỏ cho trâu. Cuối cùng, trâu được thả vào rừng. Trong mấy ngày tết này, người ta kiêng mắng mỏ hay bắt trâu làm lụng.

Một lễ hội đặc sắc khác mà con trâu cũng là trung tâm là lễ hội chọi trâu ở Đồ Sơn, Hải Phòng (ngày 9-8 âm lịch). Đây là lễ hội thờ cúng thủy thần, gắn liền việc nghi lễ chọi và hiến sinh trâu. Lễ hội chọi trâu là mỹ tục hào hùng mang đậm tính thượng võ, táo bạo và lòng quả cảm rất độc đáo của cư dân vùng biển Hải Phòng. Lễ tế thần Điểm Tước (vị thủy thần và cũng là thành hoàng làng của cả vùng Đồ Sơn) được mở đầu, tiếp đến lễ rước kiệu bát cống, long đình với màn dẫn trâu trình thành hoàng làng, kế tiếp là hội chọi trâu hấp dẫn, sôi nổi thu hút đông đảo du khách bốn phương. Đối với cư dân miền biển, con trâu không phải là gia súc gần gũi, quen thuộc nhưng tại sao nó lại là hình ảnh trung tâm của lễ hội? Điều này được lý giải bởi truyền thuyết tiên ông ngắm trâu chọi trên sóng bạc vào một đêm Rằm tháng tám. Nhưng có lẽ, xuất phát từ những đặc điểm và vai trò của con trâu trong đời sống của người nông dân từ hàng ngàn năm, với ước mong chinh phục thiên nhiên bằng ý chí và sức mạnh của con người. Đây cũng chính là sự giao thoa giữa yếu tố văn hóa nông nghiệp vùng biển và vùng đồng bằng.

Nếu muốn tìm hình ảnh con trâu trong vốn văn hóa cổ truyền của dân tộc, con trâu xuất hiện như một điều hiển nhiên trong bộ tranh cổ Đông Hồ với hình ảnh mục đồng thổi sáo trên lưng trâu hiền lành, bình an. Cũng với mô típ thân thuộc, gắn bó như một người bạn với người nông dân, con trâu đã đi vào câu chuyện ngụ ngôn cổ xưa “Trí khôn của ta đây”, đối lập với thế lực hung bạo nhưng ngu ngốc mà đại diện là con hổ. Không chỉ xuất hiện trong văn hóa cổ truyền của dân tộc, hình ảnh con trâu còn tiếp nối trong các hoạt động văn hóa, thể thao đương đại. Con trâu vàng là biểu tượng được chọn của SEA Games 22, với ước vọng về mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, thể hiện sức mạnh và tinh thần thượng võ của người Việt.

HÀN NGÂN

Tin bài cùng chủ đề

• Nghệ nhân Nhân dân Thu Hồng: Người giữ và truyền lửa đam mê đờn ca tài tử (05-02-2021)
• Ngày xuân nói chuyện trở về với sơn mài truyền thống (05-02-2021)
• Thể thao Bình Dương: Nhiều nhân tố mới cho những kỳ vọng mới (06-02-2021)
• Doanh nhân, tầm nhìn và khát vọng (06-02-2021)
• Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam: “Bình Dương có đủ năng lực, can đảm bứt phá để thành công” (06-02-2021)